Önceleri Bursa ilinde 60 kadar köyde Hıristiyan yaşamaktaydı. Bu köylerin hemen tümünde en az birer kilise bulunmaktaydı. Ancak köylerdeki bu kiliselerin çoğu XVIII-XX. yüzyıldan kalmadır. Bir çoğu Kurtuluş Savaşı sırasındaki hengamede yıkılıp yok olmuşsa da, azımsanmayacak kadar kilise günümüze gelebilmiştir. Bu kiliseler çoğunlukla Karacabey, Mudanya ve Bursa'da yoğunlaşmıştır.
1898 tarihli Yıllığa göre Bursa merkez ilçede 29, Mudanya'da 11, Gemlik'te 12, Orhangazi'de 7, Karacabey'de 4, M.Kemalpaşa'da 2, Yenişehir'de 1, İnegöl'de 3 kilise olduğu yazılmaktadır. Bu sayılara İznik gibi birçok merkez sayıları dahil değildir.
Bursa’nın en eski kiliseleri İznik’tedir. Bugün Ayasofya dışında, İznik’te üç ayrı Bizans kilise kalıntısı vardı. Ayasofya, 7. Konsül’ün toplanması açısından çok önemli bir kilisedir. Ayrıca İznik Roma Tiyatrosu'nun güney-doğusunda Aziz Tryphonos, Koimesis Kilisesi vardı.
Zeytinbağı’nda 720 yıllarında, Kenolakkos Manastırı olarak yapılmış olan ve bugün Fatih Camii olarak kullanılan kilise dışında, Kemerli Kilise ve Panagia Pantobasılıssa Kiliseleri vardı. Kumkaya köyünde de, 780-797 yılları arasında yapılmış kilise, yakın zamanda basit bir onarımdan geçirildi. Bugün Bursa’da bulunan en ünlü manastır, Zeytinbağı yakınlarındaki Medice Manastırı’dır. Zeytinbağı’nın 5 km batısında 709 yılında kurulmuş olan Pelekete Manastırı’nın, Eşkel’deki, Dascilium antik kalıntıları yanındaymış. Zeytinbağı’ndan 700-800 m sonra, soldaki yapı ise, Triglia Manastırı’dır. 710 yılında kurulmuş. Ayrıca Triglia/Zeytinbağı yakınlarında Aziz Georgios Kyparisiotes Kutsal Manastırı,[1] Triglia Manastırı'nda birçok ünlü keşiş münzevi hayatı yaşamış.[2]
“Henolakkos Manastırı, Aziz Stephanos (14 Ocak 716) tarafından inşa edilmiş. "Vatheos Ryakos" adını taşıyan Kurtarıcı İsa Manastırı ise Aziz Vasileios (1 Temmuz 963) tarafından yapılmış. Bu manastırda başrahip olarak Aziz Loukas (8 Eylül) ve Aziz Hignatios (27 Eylül 263) görev yapmış. Aziz Hignatios başrahipliği yıllarında manastırın arazisi içine başka kiliselerin de inşa edilmesine öncülük etmiş. Bu kiliseler arasında Taksiarhes Michael Kilisesi ve Theoptes Elias Kilisesi ile Aziz Havariler (Agion Apostolon) Kilisesi sayılabilir. Eleanon Manastırı ile Meryem (Theotokos) Manastırı Kurşunlu (Gemlik) köyünde bulunmaktaydı. Hagios Aberkios veya Theotokos adını taşıyan bu manastır 1162 yılında yapılmış. 1652 yıllarına kadar faaliyetini sürdürdüğü belgelerden anlaşılan kilise, yakın zamanda bir onarım geçirdi. Köy içindeki kilise ise XIX. yüzyılda yapılmış. 1817 yılında Gemlik’te bulunan Kızlar Manastırı da, olasılıkla, deniz kıyısında halen “Manastır” olarak anılan yerdeydi.
Karacabey’e bağlı Harmanlı köyünde Aziz Theodoros,[3] Eskikaraağaç köyünde Mikhael Archangelos, Karakoca köyünde Zoodochos Pege, Susurluk Çayı kıyısında Gebeklise vardı. Karacabey’in Karacabey’in Taşpınar Köyünde Aziz Kyriake, Ulubat köyünde Archestrategos Mikhael, Çeşnigir köyünde Theotokos Kilisesi, Kurşunlu köyünde Hagios Demetrios Kilisesi ile Megas Argos ve Polichnion Polychronia Manastırları vardı.
Nilüfer ilçesine bağlı Tahtalı Köyü’nde, Bizans döneminden kalma Aziz Theodoros Kilisesi’nin bugün sadece duvarları kalmış. Çatalağıl köyündeki Aziz Ioannes Theologos kilisesi, İncilci Yahya adına yapılmış. Çeşnigir köyünde, Theotokos adına 1837 yılında yapılmış olan kilisenin ise bugün sadece temelleri kalmış.
Samanlı Köyündeki Hagios Taxiarchoi kilisesi, 1940’lı yıllarda yıkıldı. Yunuseli köyündeki Aziz Athanasios Kilisesi kalıntıları da, 1955 yılına kadar caminin yanındaydı.
Mudanya’nın hemen batısında bulunan eski Arnavut köyünde Aziz Anna Kilisesi, İmralı Adasında da Bizans döneminden kalma ve Aziz Theophones adına bir manastır vardı.[4]
Gölyazı köyünde Aziz Georgios,[5] Aziz Konstantinos Manastırı[6] ile adları bilinip varlığı bilinmeyen kilise adları şunlardı: Hagios İoannes Prodromos, Aziz Taxiarches, Panagia Pantokratissa, Aziz Pantaleemon.
Bugün yok olan ve Demirtaş yakınlarındaki eski Rum köyü olan Tepecik’te Taksiarhon Kilisesi, Platianos/Yunuseli köyünde A. Atanasios Kilisesi, Kurşunlu köyünde Taksiarhon/Agios Averkios Manastırı, Pelladari/Gündoğdu köyünde Taksiarhon/Panagias Kilisesi, Neochorion/Yenişehir’de Taksiarhon Kilisesi, Mudanya’da A. Gcorgios ve Agia Theodosia Kilisesi, Arvanitochori/Arnavutköy’de A. Anne Kililesi, Syge/Siği’de ise Taksiarhon Kilisesi vardı.
[1] Orada cemaat toplantıları yapılmaktaydı ve Diokletianus döneminde (M.S. 290) eğitim vermiş olan ve din uğruna ölen Aziz Antinogenes adına anma etkinliği düzenlenmekteydi. "Peleketes" adım da taşıyan Aziz İoannes Prodromos (Vaftizci İoannes) manastırında. din uğruna ölen Makarios (785-1 Nisan 820) ve Başrahip Hilarion (28 Mart 820*) Hıristiyanlığın gereklerine uygun olarak yaşamıştı.
[2] Kandes’e göre Triglia/Tirilye manastır ve kiliseleri şunlardı: A. Yeorgios, Agios Ioannes, Agios Yeorgios, Kyparisiotes Pandovasilisses, Agios Demetrios (Kandes 1883/2008: 163 vd)
[3] Yapımına 1833 yılında başlanmış, ancak 1903 yılında tamamlanmıştır. Aziz Theodoros adını taşıyan kilisenin duvarları halen ayaktadır.
[4] XX. yüzyılın başında adanın en yüksek noktasında Hagios Grofilini, kuzeydoğusunda Hagios Marina, kuzeybatısında ise Pandelemenias adlı ufak manastırlar vardı.
[5] Gölyazı köyünde Hagios Georios kilisesi de Bursa’da en sağlam kalmış kiliselerden biridir. Uzun süre ahır olarak kullanılmıştı.
[6] Ulubat Gölü’ndeki Halilbey Adası’nda, 8. yüzyılda yapılmış Hagios Konstanten Manastırı, günümüze kadar büyük ölçüde ayakta kalmış olup, Osmanlı döneminde de faaliyetini sürdüren bir tapınaktı.
