Osmanlı'nın İlk Yün, Pamuk ve İpekli Dokumacılığı

1840'lı yıllara gelinceye değin Osmanlı ülkesinde ve Bursa'nın da sınırları içinde bulunduğu Hüdavendigar Vilayeti'nde, ipek böcekçiliği ve ipek üretimi konusunda ayrıntılı bilgilerden yoksun bulunmaklayız. Ancak bilinen imparatorluğun ipek böcekçiliği ve ham ipek üretiminde başta gelen bölgeleri, Hüdavendigar, Selanik, Edirne, Kosova, Yanya, Manastır, Aydın, Ankara ve Adalar vilayetleri ile İzmit ve Çatalca sancaklarıdır. Sanayi devrimini izleyen dönemde giderek artan ham ipek gereksinmesi, Avrupa'nın, Osmanlı ipliğine ilgisini büyük ölçüde artırmıştı. 1840'larda Bursa'nın kuzeyindeki Timurtaş (Demirtaş) ile Ertuğrul Sancağı'na (Bilecik) bağlı Lefke llçesi'nde elde edilmekte olan ham ipeğin, en iyi nitelikli ürün olduğu Avrupalı sanoyicilerce Keşfedilince, başta Bursa olmak üzere Hüdavendigar Vilayeti'nin bâzı yörelerine yabancı sermaye akımı başlamıştır. O zamana değin Bursa'da el veya ayakla çalışan mancınıklarda ipek ipliği çekilmekte; ancak bu iplik, Batı'nın gelişmiş ipekli dokuma sanayine elverir düzlükte olmamaktaydı. Bu sakıncanın giderilmesi amacıyla 1845 yılında Bursa'nın Kayabaşı semtinde, buharla çalışan ve 60 mancınığı bulunan ilk "Harir Fabrikası" kurulur. Fabrikanın ortakları, Bursa'da koza ve harir (ipek) ticaretiyle uğraşan Taşciyan Ohannes ve Bayoğlu Osep Ağalarla Fransız uyruklu Falkeisen'dir. Bu ilk buharlı ipek ipliği çekme (filatür) fabrikasından kısa süre sonra, bu kez Namazgah semtinde, "Evkaf-ı Hümâyun Nezâretine ait olmak üzere ikinci buharla çalışan harir fabrikası işletmeye açılır. 1852'de ise Muradiye semtinde Çınarönü adıyla anılan yerde Sultan Abdülmecid’in iradesiyle 78 mancınıklı "Harir Fabrika-i Hümâyunu" kurulur. Bu ilk kuruluşları, genellikle yabancı sermaye ortaklığı ve daha çok yerli azınlıklarla levantenlerin katılımıyla oluşturulmuş şirketler tarafından gerçekleştirilen yeni yatırımlar izler. 1856 yılında fabrikaların sayısı 37'ye, bunlardaki mancınık sayısı ise 3.000 dolaylarına ulaşmıştır.

Murat Kuter