Aslında açılan bu fabrikalar Saray’ın gereksinimlerini karşılamaya yönelikti. Nitekim 1845 yılında, sadece Saray’ın gereksinimlerini karşılamak üzere Hereke'de kurulmuş olan dokuma fabrikasının ihtiyacını karşılamak üzere 1852 yılında Bursa’daki bir fabrika açılmıştı (Önsoy 1988: 54). Hereke'de dokunan ipekli canfes ve ipekli kadife kumaşlar için ipek ipliği sağlamak amacıyla kurulan bu fabrikanın Bursa'nın dokuma sanayisi için-de önemli değişiklik yarattığını söylemek hayli güçtür (Quateart 1999: 214).
Fabrika-i Hümayun, Hereke’de yapılmış olan İpekli Mensucat Fabrikasının ihtiyacı olan ürünleri üretmek üzere Hazine-i Hassa tarafından 1852 yılında Muradiye Çınarönü’nde kurulmuştu. 78 mancınıklıydı (Yurtgüven 1960: 17). Son derece büyük bir yapı olan bu fabrika binası, yakın zamanlara kadar tütün deposu olarak kullanılırken, restore edilip tekstil müzesi yapılmak için girişimler yapılmaktadır. L. Erder, kötü işletilen tipik bir devlet işlet-mesi olarak bu fabrikanın depolarında Hereke'ye yollanmak üzere bekletilen ipeklerin çürüdüğünü ve 1860'ların başın-da Sarim Manas Paşa'nın fabrikasının yıllık 960.000 franklık üretimi yanında, bu dev-let işletmesinin 180.000 franklık üretimle hayli geride kaldığını belirtmekte. Fabrika-i Hümayun, sadece Bursa'da istihdamın artmasına katkı yapmıştı. Osmanlı İmpara-torluğu'nun son yüzyılında ve daha sonra Cumhuriyet döneminde yapılacak devlet eliyle sanayileşme çabalarına bir örnek teşkil ettiği de söylenebilir121 (Aktar 1996: 123).
1892 yılında Bursa’ya gelen Mehmet Ziya, Sultan Abdülhamit'in yaptırdığı Fabrika-i Hümayun’un 1852 yılında Muradiye'de yapıldığını yazar. Bu fabrikaları yavaş ya-vaş dolaşan gezgin şu görüşlerini açıklar: “Hükümetin desteği ile ipekçiliğin gelişme noktası dikkat çekicidir. Bursa'daki ipek fabrikaların üretimi yerel gereksinimlere ihtiyaç veriyorsa da buralarda kullanılan makineler bir vakit daha ıslah edilecek olursa, üretim çok daha artacaktır” (Meh-met Ziya 1328: 116).
1913-1915 Sanayi Sayımı Sonuçları’na göre Bursa’da ipek üreten fabrikalar için-de, kuruluş tarihi 1911 olan bir başka Fab-rika-i Hümayun var. Bunlardan biri elbette Muradiye’deki fabrika idi (Ökçün 1971: 130) Bu fabrika, Cumhuriyet yıllarına kadar varlığını sür-dürmüştür.122
Bursa’da başka Fabrika-i Hümayun’lar da vardı. Osmanlı ailesine ait olan bu fabrikalardan biri Na-mazgâh’ta Valide Sultan Aliyetüşşan’ın ipek fabrikasıydı (Üsküdari 1972: 34). Belge ve gazete haberlerinden Bursa’da Pertevniyal Valide Sultan’a ait bir Fabrika-i Hümayun vardı. 1891 yılındaki bir gazete haberine göre Setbaşı’nda bulunan bu fabrika harap durumdaydı.123 Bu fabrika-nın 1924 yılına kadar faaliyetini sürdürdüğü belgelerden anlaşılmaktadır124 (Bursa, Sayı 21, 4 Nisan 1891). Başka kaynaklarda geçen Abdülmecit’in annesine ait ve İshâkşah Mescidi karşısındaki fabri-ka bu olmalıdır. Ayrıca Sultan II. Mahmut-'un Sır Katibi olan Mustafa Nuri Paşa, hid-rolik enerji ile çalışan bir fabrika kurduysa da sermaye yetersizliğinden işletememişti. Daha sonra bu fabrika, Jacques Glavany et Cie tarafından kiralanarak işletilmiştir.
